De wereld kan niet zonder die fascinerende paddestoelen

Paddestoelen hebben de mensheid altijd al geïntrigeerd. Niet alleen de rijkdom aan vormen en kleuren is opvallend, maar vooral ook de soms toegeschreven mystieke eigenschappen. Alleen de naam paddestoel refereert al aan een magische, spirituele en duivelse sfeer.

Als de zon laag aan de hemel staat en de stralen door het uitgedunde bladerdek heenvallen, is het tijd om erop uit te trekken. Paddestoelen!

Associaties met kabouters, heksen, gifmengers, de duivel, slangen en padden zijn dan snel gemaakt.
Namen als heksenkring, heksenboleet, heksenbezem, duivelsei, duivelsbrood hebben daar van alles mee te maken. Keizersamaniet, pagemantel, ridderzwam verwijzen naar hogere en betere sferen.

In mythologische en religieuze verhalen hebben paddestoelen een bijzondere betekenis. Het is een middel om in een roes of trip te geraken om zo de goden te ontmoeten. De eigenschappen van schimmels zijn niet meer weg te denken uit ons bestaan. Bomen en struiken leven ermee in symbiose, de geneeskunde bedient zich ervan. Ze leveren een wezenlijk bestanddeel aan ons voedsel.

Paddestoelen zijn een belangrijke indicator voor het bio-ecologisch milieu. Veranderingen in het milieu kunnen worden afgelezen aan de soorten die erin voorkomen of er vooral niet meer zijn. Bepaalde schimmels en korstmossen zeggen onder andere veel over de mate van verzuring, overbemesting en veranderingen in de grondwaterstand. Paddestoelen en korstmossen (Lecanorales) nemen in aantal en soortenrijkdom af. Beschermen is dan aan de orde, hoewel veranderingen in menselijk handelen meer effect zullen sorteren op het behoud van de soortenrijkdom.

Het milieu wordt saai

Bijna eenderde van alle inheemse soorten in Nederland staat inmiddels op de ‘rode lijst’. Dit betekent letterlijk dat eenderde van alle soorten in zijn voortbestaan wordt bedreigd of op het punt van uitsterven staat. Van betekenis is dat het aantal soorten op voedselarme gronden drastisch afneemt, maar dat daarentegen de zwakteparasieten en stikstofminnende soorten in aantal toenemen. Verrijking van voedselarme gronden door inspoelen van o.a meststoffen en luchtvervuiling zijn factoren bij deze ontwikkeling. Een rechtstreeks gevolg is dat het aantal soorten afneemt en dat er veel paddestoelen van dezelfde soort voorkomen. Dat is geen positieve kwalificatie: het milieu wordt eenvormiger en eenvoudiger van samenstelling en dus saaier.

Hogere en lagere schimmels

Paddestoelen zijn het hele jaar te zien, maar het najaar is het absolute hoogtepunt. Vochtgehalte en

Als de zon laag staat, werpen statige beukenstammen hun schaduw vooruit

temperatuur van de bodem spelen een rol bij de ontwikkeling van schimmels. Zoals bij alle levende wezens kennen ook schimmels een moment van ‘bloei’. Steel en hoed of ook een verstrengeling van schimmeldraden komen dan boven de grond. Het zijn de vruchtlichamen van bepaalde schimmels. Hun plotselinge verschijning op onverwachte plaatsen is een boeiend schouwspel. We zien niets meer en minder dan maar een gedeelte van het schimmelrijk. Alleen soorten van de hogere schimmels (macrofungi) met een grootte vanaf één millimeter kunnen we met het blote oog zien. Alle lagere schimmels (microfungi) onttrekken zich hieraan.
In tegenstelling tot planten hebben schimmels geen bladgroen en zijn daardoor niet in staat om koolhydraten uit zonlicht en koolzuur te maken (fotosynthese). Schimmels onttrekken hun voedsel aan dood organisch materiaal of leven van hun gastheer als parasiet (saprofyten).

Leven in symbiose

Tal van bomen en struiken kunnen niet leven zonder samenwerking met schimmels. Beuk, eik, wilg, haagbeuk,

Ook de zichtbaarheid van spinwebben is een teken van een herfstige sfeer

tamme kastanje, linde, den, hazelaar en larix zijn daarvan enkele voorbeelden. Hogere schimmels vormen een schimmelwortel (ectomycorrhiza) om de wortels heen. Het beschermt de boom tegen uitdroging, tegen opneming van zware metalen en tegen ongewenste, als parasiet levende organismen. Schimmels helpen om voedingszouten op te lossen (organische stikstof en fosforverbindingen) en helpen zo mee aan de energievoorziening van de boom. De schimmelwortel bestaat zelf weer uit een fijn vertakt stelsel van schimmeldraden (mycorrhiza). De schimmel profiteert op zijn beurt weer van de door de boom vervaardigde suikers en zetmelen, verkregen door fotosynthese. Deze groep in symbiose levende schimmels is in staat om bovengrondse vruchtlichamen te vormen. Net zoals bij plantengemeenschappen is in deze groep opeenvolging (successie) in soorten waar te nemen. Een andere groep wordt gevormd door de endomycorrhiza (arbusculaire mycorrhiza). Zij zijn niet in staat om een bovengronds vruchtlichaam te vormen. Deze schimmels vormen een mantel rondom de wortels (bij o.a esdoorn, iep, kastanje, es, plataan). Ze leven deels saprofytisch en in symbiose.

Voortplanting

Vruchtlichamen van de hogere schimmels (macrofungi) noemen we paddestoel en zwam. Het is de waarneembare verzameling van aanwezige zwamvlokken of mycelia die boven de grond komt. Ze zijn allemaal ten minste tot geslachtelijke vermenigvuldiging in staat. Het vruchtlichaam is schijf-, schotel-, kom- of bekervormig (apothecia). Paddestoel en zwam zijn ingedeeld naar de kenmerken van hun geslachtelijke voortplantingsorganen: het is een zakjeszwam (ascomyceet) of steeltjeszwam (basidiomyceet). Bij de zakjeszwam rijpen de sporen (conidiën) in de ascus, dat op zijn beurt gevormd is in een kiemvlies (hymenium). De sporen worden met kracht weggespoten als ze eenmaal rijp zijn. Weer andere zwammen hebben een met een vlies omgeven sporenpakket (sporangiën), maar de werking is dezelfde. Bij kernzwammen liggen de asci in een aparte, in een holte of korstige stroma verzonken, gesloten vruchtlichaam (peritheciën). Steeltjeszwam (Basydiomyceten) heeft z’n sporen op lange steeltjes (sterigmen) staan. Deze rijpen in de buitenlucht. Basydiomyceten kunnen aan de hand van hun sporenmassa worden gedetermineerd. De sporen worden of weggeschoten, weggeblazen of door dieren verspreid (bv. truffel door zwijn en hert, iepziekte door kever en bij). Paddestoelen met een hoed hebben aan de onderzijde lamellen, buisjes of stekels waartussen of waarin sporen worden gedragen. Voordat de hoed opengaat, is deze omsloten met een vlies (velum partiale). Nadat de hoed geopend is, blijven delen van dit vlies op de steel achter. Vaak komt het voor dat het hele vruchtlichaam omsloten is met een vlies (velum universale). Na het openen van de hoed kunnen delen van het vlies achterblijven op de hoed, zoals dit bij o.a. vliegenzwam is te zien. Naast geslachtelijke vermenigvuldiging (Fungi perfecti) komt ook de ongeslachtelijke vorm voor. Deze schimmels behoren tot de groep van de Fungi imperfecti.
Korstmossen zijn een samenlevingsvorm van een schimmel (mycobiont) en een alg (phycobiont) en kunnen een lang leven leiden. Ze kunnen zich geslachtelijk of ongeslachtelijk (anamorf) vermenigvuldigen: ze breiden zich uit via een schimmelpartner of vermeerderen zich vegetatief of door uitgroeiing van de thallus (de stabiele vorm van de samenwerking van schimmel en alg).

Maatschappelijke betekenis van schimmels

Een leven zonder schimmels is ondenkbaar. Er zijn eetbare schimmels, schimmels met een geneeskrachtige

Een cantharel is lekker, maar kan nog steeds niet worden gekweekt

werking, schimmels waarvan je na inwendig gebruik gaat hallucineren en schimmels die door ze te eten de dood tot gevolg hebben. Voorbeelden van eetbare schimmels zijn onder meer: champignon, truffel, cantharel, reuzenbovist, fluweelpootje, oesterzwam, shiitake en blauwplaatstropharia’s. Kaas, brood, ketjap, wijn en quorn zouden niets zijn zonder de invloed van schimmels.
Penicilline is bekend als antibioticum, sporen van stuifzwam en bovist helpen om pijn van spataderen te dragen en om bloedneuzen tegen te gaan. De lakzwam staat in de belangstelling vanwege zijn gunstige eigenschappen om (mogelijk) kanker te remmen.
In de land- en tuinbouw worden meer en meer schimmels ingezet om ziekten en plagen te bestrijden.

Overigens, de Azteken kenden de eigenschappen van sommige paddestoelen al om in trance of euforie te raken. De hallucinerende werking van paddestoelen is dus echt niets nieuws.